Ο Βενιζέλος της ήττας

Ο Βενιζέλος της ήττας

Συγγραφέας: 

Αγτζίδης Βλάσης

Άρδην τ. 38 - 39

Ο Ε­λευ­θέ­ριος Βε­νι­ζέ­λος ε­ξέ­φρα­σε την προ­σπά­θεια για την ε­θνι­κή  ο­λο­κλή­ρω­ση του ελ­λη­νι­σμού, σε α­ντί­θε­ση με τις υ­πό­λοι­πες πο­λι­τι­κές δυ­νά­μεις της ε­πο­χής του. Προ­ώ­θη­σε σε με­γά­λο βαθ­μό την ε­πί­λυ­ση του Α­να­το­λι­κού Ζη­τή­μα­τος με βά­ση τα συμ­φέ­ρο­ντα των Ελ­λή­νων. Η Συν­θή­κη των Σε­βρών α­να­γνω­ρί­ζε­ται ως έ­να προ­σω­πι­κό του κα­τόρ­θω­μα. Ό­μως η τε­λι­κή συμ­βο­λή του στη α­πό­πει­ρα χει­ρα­φέ­τη­σης των Ελ­λή­νων της καθ’ η­μάς Α­να­το­λής εί­ναι αρ­νη­τι­κή. Ο Βε­νι­ζέ­λος της ήτ­τας α­πο­τε­λεί­ται α­πό έ­να σύ­νο­λο α­πο­φά­σε­ων και πρά­ξε­ων που αύ­ξη­σαν τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις της μι­κρα­σια­τι­κής κα­τα­στρο­φής και ο­δή­γη­σαν στην πε­ρι­θω­ριο­ποί­η­ση των ελ­λη­νι­κών προ­σφυ­γι­κών πλη­θυ­σμών.

Ξε­κι­νώ­ντας το μι­κρα­σια­τι­κό εγ­χεί­ρη­μα, ο Βε­νι­ζέ­λος έ­κα­νε δύ­ο βα­σι­κά λά­θη: το­πο­θέ­τη­σε κατ’ αρ­χάς ως αρ­μο­στή στη Σμύρ­νη τον Στερ­γιά­δη, άν­θρω­πο των Βρε­τα­νών, ο ο­ποί­ος υ­πήρ­ξε ο κα­κός δαί­μο­νας των Μι­κρα­σια­τών και πα­ρό­λες τις εκ­κλή­σεις τους για α­ντι­κα­τά­στα­ση, ε­πέ­με­νε στην αρ­χι­κή του α­πό­φα­ση, την ο­ποί­α –ό­λως πε­ριέρ­γως– α­πο­δέ­χτη­καν και σε­βά­στη­καν οι βα­σι­λι­κοί διά­δο­χοί του. Το δεύ­τε­ρο βα­σι­κό λά­θος του υ­πήρ­ξε η υ­πο­τί­μη­ση του πο­ντια­κού κι­νή­μα­τος, ε­νός δυ­να­μι­κό­τα­του ελ­λη­νι­κού έ­νο­πλου και πο­λι­τι­κού κι­νή­μα­τος που δρού­σε στη βό­ρεια Μι­κρά Α­σί­α και α­πει­λού­σε ά­με­σα τις γραμ­μές ε­φο­δια­σμού των Κε­μα­λι­κών.

Το αί­τη­μα των Ελ­λή­νων του Πό­ντου

Α­ντι­τά­χθη­κε κα­τ’ αρ­χάς στο αί­τη­μα των Ελ­λή­νων του Πό­ντου για δη­μιουρ­γί­α δεύ­τε­ρου ελ­λη­νι­κού κρά­τους στις νο­τιο­α­να­το­λι­κές α­κτές της Μαύ­ρης Θά­λασ­σας, για να συ­να­ντή­σει τη σφο­δρή α­ντί­δρα­ση των πο­ντια­κών ορ­γα­νώ­σε­ων. Σφο­δρή ή­ταν ε­πί­σης και η α­ντί­δρα­ση της Ε­θνο­συ­νέ­λευ­σης του Πό­ντου που έ­δρευε στο Βα­τού­μι, ε­νώ ο μη­τρο­πο­λί­της Χρύ­σαν­θος χα­ρα­κτή­ρι­σε τον Βε­νι­ζέ­λο “α­πλη­ρο­φό­ρη­το στο ζή­τη­μα του Πό­ντου.”  Στη συ­νέ­χεια, το κα­λο­καί­ρι του 1920, ο Βε­νι­ζέ­λος θα λά­βει τις εκ­θέ­σεις των Σταυ­ρι­δά­κη και Κα­θε­νιώ­τη, με τις ο­ποί­ες προ­τρέ­πε­ται να α­πο­δε­χτεί α­μέ­σως τα πο­ντια­κά αι­τή­μα­τα. Ο Βε­νι­ζέ­λος άλ­λα­ξε για άλ­λη μια φο­ρά στά­ση και α­να­κοί­νω­σε στον Βρε­τα­νό πρω­θυ­πουρ­γό Λό­ιδ Τζορ­τζ το σχέ­διό του για ε­πέμ­βα­ση στον Πό­ντο με στό­χο τη δη­μιουρ­γί­α ελ­λη­νι­κού κρά­τους ε­κεί. Ή­ταν ό­μως πο­λύ αρ­γά! Στην Ελ­λά­δα άρ­χι­ζε η προ­ε­κλο­γι­κή πε­ρί­ο­δος. Οι βα­σι­λι­κοί διά­δο­χοι του Βε­νι­ζέ­λου δεν εί­χαν κα­μιά ά­πο­ψη για τον Πό­ντο και α­γνό­η­σαν ο­λο­κλη­ρω­τι­κά τις πο­ντια­κές προ­τά­σεις, ε­νώ ο Κε­μάλ Α­τα­τούρ­κ ο­λο­κλή­ρω­νε τη γε­νο­κτο­νί­α του ε­να­πο­μεί­να­ντος ελ­λη­νι­κού πλη­θυ­σμού.

Η προ­κή­ρυ­ξη ε­κλο­γών

Το τρα­γι­κό­τε­ρο ό­μως λά­θος του Βε­νι­ζέ­λου ή­ταν η προ­κή­ρυ­ξη ε­κλο­γών εν μέ­σω πο­λέ­μου, χω­ρίς να υ­πάρ­χει κα­μιά τέ­τοια υ­πο­χρέ­ω­ση. Στις 14 Νο­εμ­βρί­ου 1920, στην κυ­βέρ­νη­ση α­νέ­βη­κε η α­ντι­βε­νι­ζε­λι­κή  φι­λο­βα­σι­λι­κή πα­ρά­τα­ξη με τις ψή­φους των κου­ρα­σμέ­νων α­πό τους πο­λύ­χρο­νους πο­λέ­μους Πα­λαιο­ελ­λα­δι­τών, των Τούρ­κων της Μα­κε­δο­νί­ας, των Ε­βραί­ων, των Βουλ­γα­ρο­φρό­νων και των άλ­λων ε­θνι­κών μειο­νο­τή­των. Οι α­ντι­βε­νι­ζε­λι­κοί πο­λι­τεύ­τη­καν με α­ντι­πο­λε­μι­κά συν­θή­μα­τα, συ­γκρο­τώ­ντας μια α­νί­ε­ρη συμ­μα­χί­α με τους Ελ­λα­δί­τες κομ­μου­νι­στές. Η τε­ρά­στια ευ­θύ­νη του Βε­νι­ζέ­λου ή­ταν ό­τι πα­ρα­γνώ­ρι­σε την α­να­γκαί­α προ­ϋ­πό­θε­ση για την ε­θνι­κή ο­λο­κλή­ρω­ση: τον έ­στω και με τη βί­α ε­ξα­να­γκα­σμό της Πα­λαιάς Ελ­λά­δας να πά­ρει μέ­ρος στην προ­σπά­θεια και να κα­τα­βά­λει τις α­παι­τού­με­νες θυ­σί­ες. Ό­πως γρά­φει ο Γ. Βε­ντή­ρης: “Διό­τι η πλειο­ψη­φί­α του λα­ού της Πα­λαιάς Ελ­λά­δας, συ­στη­μα­τι­κώς ε­ξα­πα­τη­θεί­σα, πα­ρα­γνώ­ρι­ζε κα­τά βά­ση την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα... Δύ­ο το πο­λύ ε­κα­τομ­μύ­ρια προ­σώ­πων του πα­λαιού κρά­τους έ­κρι­ναν την τύ­χη έ­ξη ε­κα­τομ­μυ­ρί­ων Ελ­λή­νων των Νέ­ων Χω­ρών και του α­λύ­τρω­του Γέ­νους”.Στα με­γά­λα ι­στο­ρι­κά αι­νίγ­μα­τα ε­ντάσ­σο­νται τα κί­νη­τρα του Βε­νι­ζέ­λου για προ­κή­ρυ­ξη ε­κλο­γών. Οι ο­πα­δοί του υ­πο­στη­ρί­ζουν ό­τι πί­στευε πως θα κερ­δί­σει, ως ε­πι­βρά­βευ­ση για τις με­γά­λες ε­πι­τυ­χί­ες που κα­τά­φε­ρε στον δι­πλω­μα­τι­κό το­μέ­α. Οι α­ντί­πα­λοί του ι­σχυ­ρί­ζο­νται ό­τι ή­ταν μια συ­νει­δη­τή α­πό­φα­ση για εύ­σχη­μη α­πο­χώ­ρη­ση α­πό την πο­λι­τι­κή σκη­νή, ώ­στε να α­πεκ­δυ­θεί α­πό κά­θε ευ­θύ­νη πι­θα­νής κα­κής ε­ξέ­λι­ξης στο Μι­κρα­σια­τι­κό. Ο Νί­κος Κα­ζα­ντζά­κης, συ­νερ­γά­της του Βε­νι­ζέ­λου, σε ε­πι­στο­λή του τον Δε­κέμ­βριο του 1921, υ­πο­στη­ρί­ζει ευ­θέ­ως ό­τι έ­κα­νε τις ε­κλο­γές γνω­ρί­ζο­ντας ό­τι θα τις χά­σει. Γρά­φει: “Άν­θρω­πος που μ’ ε­πα­νά­στα­ση κα­τά­λα­βε την αρ­χή και δι­κτα­το­ρι­κώς ε­κυ­βέρ­νη­σε τό­σα χρό­νια, Πώς; και Για­τί; θυ­μή­θη­κε το σύ­νταγ­μα και ε­νήρ­γη­σε  ε­κλο­γές α­φού τό­ξε­ρε πώς θα χά­σει.” (Αρ­χεί­ο Κώ­στα Τρια­ρί­δη).Η ε­κτί­μη­ση του Κα­ζα­ντζά­κη ι­σχυ­ρο­ποιεί­ται με τη στά­ση Πό­ντιου Πι­λά­του που κρά­τη­σε ο Βε­νι­ζέ­λος α­πέ­να­ντι στη Μι­κρα­σια­τι­κή Ά­μυ­να –την ορ­γά­νω­ση των Ελ­λήνων της Ιω­νί­ας– η ο­ποί­α τον κά­λε­σε να μπει ε­πι­κε­φα­λής ε­νός κι­νή­μα­τος σω­τη­ρί­ας του μι­κρα­σια­τι­κού ελ­λη­νι­σμού. Δεν α­πο­δέ­χτη­κε τον προ­τει­νό­με­νο ρό­λο, α­πέ­φυ­γε να συμ­βου­λεύ­σει τους Μι­κρα­σιά­τες για το σκό­πι­μο της έ­νο­πλης α­ντι­με­τώ­πι­σης στην πε­ρί­πτω­ση ε­πα­να­φο­ράς του τουρ­κι­κού κα­θε­στώ­τος στη Σμύρ­νη και το πλέ­ον τρα­γι­κό: τους ζή­τη­σε να α­πευ­θυν­θούν στον αρ­μο­στή Α­ρι­στεί­δη Στερ­γιά­δη. Ό­πως έ­γρα­ψε ο μη­τρο­πο­λί­της Σμύρ­νης Χρυ­σό­στο­μος στην τε­λευ­ταί­α ε­πι­στο­λή του στον Ε­λευ­θέ­ριο Βε­νι­ζέ­λο, λί­γο πριν την εί­σο­δο των τουρ­κι­κών στρα­τευ­μά­των στην πό­λη: “...Ο ελ­λη­νι­σμός της Μι­κράς Α­σί­ας, το ελ­λη­νι­κό κρά­τος  αλ­λά και σύ­μπαν το ελ­λη­νι­κόν έ­θνος, κα­τα­βαί­νει πλέ­ον εις τον Άδην, α­πό του ο­ποί­ου καμ­μί­α πλέ­ον δύ­να­μις δεν θα δυ­νη­θή να το α­να­βι­βά­σει και να το σώ­ση. Της α­φα­ντά­στου ταύ­της κα­τα­στρο­φής βε­βαί­ως αί­τιοι εί­ναι οι πο­λι­τι­κοί και προ­σω­πι­κοί σας ε­χθροί, πλην και υ­μείς φέ­ρε­τε μέ­γι­στον της ευ­θύ­νης βά­ρος...”

Η Α­να­το­λι­κή Θρά­κη
Ως α­πο­τέ­λε­σμα της ήτ­τας στο μι­κρα­σια­τι­κό μέ­τω­πο ξέ­σπα­σε, τον Σε­πτέμ­βριο του 1922, η ε­πα­νά­στα­ση του Στρα­τού και του Στό­λου ε­να­ντί­ον της κυ­βέρ­νη­σης Γού­να­ρη με ε­πι­κε­φα­λής το συ­νταγ­μα­τάρ­χη Ν. Πλα­στή­ρα. Η α­να­τρο­πή της βα­σι­λι­κής κυ­βέρ­νη­σης και η πα­ρου­σί­α ι­σχυ­ρού ελ­λη­νι­κού στρα­τού στην Α­να­το­λι­κή Θρά­κη δη­μιούρ­γη­σε ελ­πί­δες ό­τι η κα­τα­στρο­φή δεν θα ή­ταν πλή­ρης. Οι με­γά­λες δυ­νά­μεις εί­χαν ό­μως α­πο­φα­σί­σει την πα­ρά­δο­σή της στους Κε­μα­λι­κούς. Ο Ελ. Βε­νι­ζέ­λος, τον ο­ποί­ο οι ε­πα­να­στά­τες κά­λε­σαν να α­να­λά­βει τη δια­κυ­βέρ­νη­ση, εί­χε ή­δη α­πο­δε­χτεί την ά­πο­ψη της Α­ντά­ντ για την Α­να­το­λι­κή Θρά­κη. Έ­τσι, συ­νέ­δε­σε την ε­πι­στρο­φή του στην κυ­βέρ­νη­ση με την α­πο­δο­χή της Γαλ­λο­βρε­τα­νι­κής ά­πο­ψης α­πό τους ε­πα­να­στά­τες. Στο τη­λε­γρά­φη­μα προς τους ε­πα­να­στά­τες έ­γρα­φε: “Η α­πώ­λεια της Α­να­το­λι­κής Θρά­κης ή­ταν κα­τα­στρο­φή α­νε­πα­νόρ­θω­τος... ε­φό­σον αι Δυ­νά­μεις α­πε­φά­σι­σαν την α­πό­δο­σίν της εις την Τουρ­κί­α. Η κυ­βέρ­νη­ση εί­ναι α­νά­γκη τά­χι­στα να χα­ρά­ξη την πο­λι­τι­κήν της. Ε­άν η πο­λι­τι­κή αύ­τη πε­ρι­λαμ­βά­νη την α­πό­φα­σιν να κρα­τή­σω­μεν την Θρά­κην και ε­να­ντί­ον της γνώ­μης των πρώ­ην συμ­μά­χων μας, αι θερ­μαί μου ευ­χαί θα συ­νο­δεύ­ουν τον α­γώ­να τού­τον του Έ­θνους, αλ­λά ευ­ρί­σκο­μαι εν τοιαύ­τη πε­ρι­πτώ­σει εις την θλι­βε­ράν α­νά­γκην να αρ­νη­θώ την α­πο­δο­χήν της τι­μη­τι­κής ε­ντο­λής ό­πως α­ντι­προ­σω­πεύ­σω την χώ­ραν εις το ε­ξω­τε­ρι­κόν”.Έ­τσι έ­γι­νε α­πο­δε­κτή η συμ­φω­νί­α των Μου­δα­νιών και τα με­σά­νυ­χτα της 1ης/14ης Ο­κτω­βρί­ου 1922, ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός άρ­χι­σε να α­πο­χω­ρεί α­πό την Α­να­το­λι­κή Θρά­κη, α­κο­λου­θού­με­νος α­πό 250.000 νέ­ους πρό­σφυ­γες. Η Ελ­λά­δα δεν έ­κα­νε ού­τε το ε­λά­χι­στο για να δια­τη­ρή­σει τον έ­λεγ­χό της σ’ αυ­τή την βα­σι­κή πε­ριο­χή του ελ­λη­νι­σμού, ε­νώ εί­ναι βέ­βαιο ό­τι ού­τε τα κε­μα­λι­κά στρα­τεύ­μα­τα μπο­ρού­σαν να δια­σχί­σουν τον Ελ­λή­σπο­ντο και τα Δαρ­δα­νέλ­λια ού­τε η Α­ντά­ντ να υ­πο­χρε­ώ­σει στρα­τιω­τι­κά την Ελ­λά­δα να α­πο­χω­ρή­σει. Η πα­ρά­δο­ση της Α­να­το­λι­κής Θρά­κης α­πο­τε­λεί μια α­πό τις πλέ­ον λευ­κές σε­λί­δες της νε­ό­τε­ρης ελ­λη­νι­κής ι­στο­ρί­ας.

Η Λω­ζάν­νη και η α­ντι­προ­σφυ­γι­κή συ­μπε­ρι­φο­ρά
Ο Βε­νι­ζέ­λος έ­χει ή­δη με­τα­τρα­πεί σε έ­να κλασ­ι­κό Πα­λαιο­ελ­λα­δί­τη πο­λι­τι­κό. Τί­πο­τα πια δεν θυ­μί­ζει τον Βε­νι­ζέ­λο της κρη­τι­κής ε­πα­νά­στα­σης. Το μό­νο του μέ­λη­μα εί­ναι τα κρα­τι­κά συμ­φέ­ρο­ντα, ό­πως αυ­τός τα ερ­μη­νεύ­ει, α­νε­ξαρ­τή­τως αν γι’ αυ­τό πρέ­πει να θυ­σια­στούν ελ­λη­νι­κοί πλη­θυ­σμοί. Α­γνο­ώ­ντας πλή­ρως τους πρό­σφυ­γες και τις ορ­γα­νώ­σεις τους, υ­πέ­γρα­ψε το 1923 στη Λω­ζάν­νη την υ­πο­χρε­ω­τι­κή α­νταλ­λα­γή των πλη­θυ­σμών – “με­τα­νά­στευ­ση” ο­νο­μά­σθη­κε στα ε­πί­ση­μα κεί­με­να– και στη συ­νέ­χεια α­πο­δύ­θη­κε σε μια προ­σπά­θεια μη α­πο­ζη­μί­ω­σης των προ­σφύ­γων με βά­ση τις πραγ­μα­τι­κές τους πε­ριου­σί­ες που ε­γκα­τέ­λει­ψαν στους γε­νέ­θλιους χώ­ρους τους. Ει­δι­κά στην ε­κλο­γι­κή του πε­ρι­φέ­ρεια, ε­γκα­τέ­στη­σε πο­λύ λι­γό­τε­ρους πρό­σφυ­γες α­πό τους μου­σουλ­μά­νους που εί­χαν α­πε­λα­θεί στην Τουρ­κί­α. Ο λό­γος ή­ταν προ­φα­νής: Οι πε­ριου­σί­ες των μου­σουλ­μά­νων, που δι­καιω­μα­τι­κά θα έ­πρε­πε να μοι­ρα­στούν στους πολ­λα­πλά­σιους πρό­σφυ­γες, χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν α­πό την ε­κλο­γι­κή του πε­λα­τεί­α. Στη συ­νέ­χεια, και με με­σο­λα­βη­τή τον Ι­τα­λό δι­κτά­το­ρα Μου­σο­λί­νι, ο Βε­νι­ζέ­λος υ­πο­γρά­φει το 1930 την “Ελ­λη­νο­τουρ­κι­κή συν­θή­κη φι­λί­ας, ου­δε­τε­ρό­τη­τος και διαι­τη­σί­ας” πα­ρά την έ­ντο­νη α­ντί­δρα­ση των προ­σφύ­γων, τους ο­ποί­ους α­πεί­λη­σε με διώ­ξεις, με το γνω­στό Ι­διώ­νυ­μο. Για να δεί­ξει ε­πί πλέ­ον τα αι­σθή­μα­τά του προς την Τουρ­κί­α, ο Βε­νι­ζέ­λος προ­τεί­νει τον Κε­μάλ Α­τα­τούρ­κ για Νό­μπελ Ει­ρή­νης. Οι με­γά­λοι χα­μέ­νοι της ελ­λη­νο­τουρ­κι­κής  προ­σέγ­γι­σης ή­ταν οι πρό­σφυ­γες. Οι πε­ριου­σί­ες τους ι­σο­ψη­φί­στη­καν, πα­ρό­τι δε­κα­πλά­σιας α­ξί­ας, με αυ­τές των μου­σουλ­μά­νων που α­νταλ­λά­χθη­καν. Με τον τρό­πο αυ­τό το ελ­λη­νι­κό κρά­τος πλή­ρω­σε τις πο­λε­μι­κές α­πο­ζη­μιώ­σεις προς την Τουρ­κί­α.Η α­ντι­προ­σφυ­γι­κή συ­μπε­ρι­φο­ρά του Βε­νι­ζέ­λου συ­νε­χί­στη­κε με την α­πα­γό­ρευ­ση κα­θό­δου στην Ελ­λά­δα, το 1930, των προ­σφύ­γων με ελ­λη­νι­κή υ­πη­κο­ό­τη­τα α­πό τον μι­κρα­σια­τι­κό Πό­ντο, που εί­χαν κα­τα­φύ­γει στη Σο­βιε­τι­κή Έ­νω­ση και υ­πό­κει­ντο στις δια­τά­ξε­ις της συν­θή­κης της Λω­ζάν­νης. Η συ­μπε­ρι­φο­ρά της ελ­λη­νι­κής κυ­βέρ­νη­σης και του Ελ. Βε­νι­ζέ­λου κα­ταγ­γέλ­θη­κε ως α­ντι­συ­νταγ­μα­τι­κή τον Ια­νουά­ριο του 1931 α­πό τη γε­νι­κή συ­νέ­λευ­ση του Σω­μα­τεί­ου των εκ Ρω­σί­ας Ελ­λή­νων και χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε “σκλη­ρή, πα­ρά­νο­μη, α­ντε­θνι­κή και α­πάν­θρω­πη”. Ζή­τη­σαν ε­πί­σης να α­να­λά­βει η Ελ­λά­δα την υ­πο­στή­ρι­ξη των δι­καιω­μά­των των Ελ­λή­νων της Ρω­σί­ας και να ζη­τή­σει α­πο­ζη­μιώ­σεις για τις τε­ρά­στιες ελ­λη­νι­κές πε­ριου­σί­ες που εί­χαν δη­μεύ­σει οι Σο­βιε­τι­κοί. Η άρ­νη­ση της ελ­λη­νι­κής κυ­βέρ­νη­σης εί­χε τρα­γι­κές ε­πι­πτώ­σεις στους Έλ­λη­νες  που κα­τοι­κού­σαν στη Σο­βιε­τι­κή Έ­νω­ση. Εμ­φα­νί­στη­καν πε­ρι­πτώ­σεις άρ­νη­σης έκ­δο­σης δια­βα­τη­ρί­ων α­πό την Ελ­λη­νι­κή Πρε­σβεί­α σε πρό­σφυ­γες που ή­ταν υ­πό ε­κτό­πι­ση στη Σι­βη­ρί­α ή στην Κε­ντρι­κή Α­σί­α. Η πο­λι­τι­κή αυ­τή ε­γκλώ­βι­σε στη Σο­βιε­τι­κή Έ­νω­ση δε­κά­δες χι­λιά­δες πρό­σφυ­γες α­πό τον μι­κρα­σια­τι­κό Πό­ντο. Αυ­τός εί­ναι έ­νας α­πό τους λό­γους που η ελ­λη­νι­κή ε­θνό­τη­τα θρή­νη­σε τό­σο με­γά­λο α­ριθ­μό (50.000) θυ­μά­των την πε­ρί­ο­δο των με­γά­λων στα­λι­νι­κών διώ­ξε­ων του 1937-1938.